Büyük Selçuklu Devleti (1038 - 1194)
a) Tuğrul, Çağrı ve Musa Yabgu Büyük Selçuklu Devleti'ni birlikte yönettiler. Çağrı Bey Merv kentini üs edinerek, Gaznelileri Horasan'dan çıkardı. Karahanlıları yenerek başarılı bir antlaşma yaptı. Ordu komutanı olarak doğu tarafların yönetimi kendisinde kaldı. Tuğrul ve Çağrı Beylerin amcaları Musa Yabgu da Herat'ı merkez yaparak Sistan taraflarını Selçuklular'a bağladı. Tuğrul Bey ise batı yönündeki fetihleri üstlendi.
• Dikkat edilirse üç Selçuklu lideri devleti birlikte yönetmeye başlamışlardı. Devletin yönetiminde merkezi otoriteden çok, Federal yönetim ağırlıklıdır. Ayrıca üç liderin birlikte yönetmeleri de Türk geleneğindeki ortak malı bölüşme uygulamasına da aykırıdır.
b) Anadolu'da ilk fetihler, Aslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış tarafından gerçekleştirilir. Doğu Anadolu ve Azerbaycan'da bazı yerler alınır.
Bizans - Gürcü kuvvetleriyle Erzurum yakınlarında Pasinler Ovası'nda savaşılır (1048). Pek çok esir ve ganimet alınır. Bu savaştan sonra Türk akınları Van Gölü yakınlarından Trabzon'a kadar yayılır. Bizans İmparatoru esir alınan Gürcü kralını kurtarmak için İstanbul'daki caminin onarılmasını Abbasi Halifesi ve Tuğrul Bey adına hutbe okutulmasını kabul etti.
• Türklerin Anadoluya yerleşme projelerini netleştiren gelişme 1048 Pasinler Savaşı'dır.
c) Tuğrul Bey'in hükümdarlığı sırasında Abbasi Halifeliği güçsüzdü. Abbasi Devleti kuzeyden Bizans, batıdan Mısır yönünden Şii Fatımi ve güneyden Şii Büveyhoğullarına karşı, Tuğrul Bey'den yardım ister (1055). Selçuklular bu tehlikelerden Abbasi Halifesini kurtarmışlardır. Halife bu gelişme üzerine Tuğrul Bey'e "Doğu'nun ve Batı'nın hükümdarı" ünvanını vermiştir. Ayrıca her tarafta adına hutbe okutulmasını istemiştir. Artık bütün İslam dünyası, Selçukluların koruyuculuğu altındadır.
• Sultan Mahmud'dan beri Türkler, İslam dünyasının koruyuculuğunu sürdürmektedirler. Artık Selçuklu Devleti çok uluslu bir devlettir.
d) Tuğrul Bey 1063 yılında hastalanarak ölünce vasiyeti üzerine çocuğu olmadığı için Çağrı'nın büyük oğlu Süleyman tahta geçmiştir. Ancak Alparslan bir ayaklanmayla Sultanlığı ele geçirecektir. Vezirliğe ise İran'lı Nizamülmülkü getirecektir. (1063 - 1072)
• Büyük Selçuklu Devleti, İran'da, yerleşik İran kültürü üzerine kurulmuştur. İran halkının yönetimini kolaylaştırmak ve kendilerine bu halkı yakınlaştırmak için Gülam adında bir askeri sistem geliştirdiler. Benzeri, "Kölemen" olarak Abbasilerde de vardı. Küçük yaşta toplanan İranlı çocuklar yetiştiriliyor ve yeteneklileri vezir ve valilik gibi önemli görevlere getiriliyordu. Bu sistemin olumlusuz yanı ise Türkmenleri küstürerek ayaklanmalarına neden olmasıdır. Osmanlı İmparatorluğu'nun Yeniçeri Ocağı bu sistemin benzer şekilde devamıdır.
e) Alparslan zamanında İran'a çok sayıda Türkmen gelmişti. Bunlar Anadolu'ya gönderildi. Kendisi de ordularıyla Ani'ye (Kars) girerek, burada Bizans'a bağlı Vaspuragan Ermeni Krallığı'nı yıktı. Bu, tarihteki ilk Türk Ermeni ilişkisidir (1064).
f) Alparslan 1064'te Rey'dep Azerbaycan'a hareket etti. Ani Kalesi'ni aldı. Ahlat'ı üs olarak kullanılıp Anadolu fetihlerine devam etti. Alparslan 1070 yılında Malazgirt ve Erciş'i aldı. Güneye inip Haleb'i ele geçirdi.
g) Anadolu'daki Türkmen akınları Alparslan zamanında artınca, Bizans İmparatoru Romen Diyojen büyük bir orduyla Doğu Anadolu'ya hareket eder. 200.000 kişilik orduya sahip olan imparator, 40 - 60. 000 kişilik Alparslan'ın ordusuyla Malazgirt Ovası'nda karşılaşır (1071) ve ağır bir yenilgiye uğrar.
Malazgirt Savaşı hakkında detaylı bilgi ayrı bir başlıkta verilmiştir.
h) Alparslan'ın ölümünden sonra, oğlu Melikşah, sultan olur (1072 - 1092). Bu dönemde, Nizamülmülk vezirliğine devam eder. Abbasiler tarafından başlatılan medrese öğretimi Hemedan, Rey, İsfahan ve Merv gibi şehirlerde "Nizamiye Medreseleri" adıyla yaygınlaştırılır. Fatimiler adına yetiştirilen ve Selçuklu Devleti'ni içerden terör yoluyla yıkmaya çalışan "Batinîlik" hareketiyle mücadele edilir.
• Batinilik Hareketi Şiilerin başlattığı bir dinsel hareket gibi görünse de siyasal boyutludur. Fatimi Devleti savaşlarla kıramadığı Selçuklu egemenliğini sona erdirebilmek amacıyla medreselerde yetiştirdiği "Daî = Fedai" ile ilk defa terörizmin okullarda eğitilmesi olayını başlatmıştır. Bu harekette, uyuşturucu kullandırarak fedailerin yalancı cennete götürülmesi ve böylece etki altına alınması önemlidir. Büyük Selçuklu Devleti'nin yıkılmasında önemli bir etken de Batınîlik'tir.
i) Melikşah adına Takvim - i Celali düzenlenmiştir. Bu takvim güneş yılına dayalıdır.
k) Haleb ve Antakya'yı ele geçiren Melikşah Akdeniz'e uluşarak fetihlerini tamamlamıştır.
I) Melikşah'ın 1092'de ölümüyle, Türk geleneği işlemeye başlamıştır. Berkyaruk ve Mehmet Tapar, arasında taht kavgaları başlayacaktır. Melikşah'ın oğullarından Horasan valisi Sencer, taht kavgalarında yer almaz. Böylece 1117 yılına kadar Fetret Devri diyebileceğimiz bir taht kavgasıyla ülke çalkalanır. Taht kavgalarını sona erdiren Sultan Sencer'dir.
• Türk tarihinde üç önemli "Fetret Devri" yaşanmıştır.
1- Melikşah'ın ölümünden, Sencer'ln Sultan olmasına kadar geçen dönem (1092 - 1117)
2- Kösedağ Savaşı'ndan, Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılmasına kadar geçen dönem (1243 - 1308),
3- Ankara Savaşı'ndan, Mehmet Çelebi'nin Osmanlı padişahı oluşuna kadar geçen dönem (1402 - 1413)
Bu dönemler sıkıntılı dönemlerdir. Taht kavgaları; iç çalkantılar, ayrılık ve bölünmeleri getirir. Ülke içerde bu durumdayken, dış saldırılar da ülkenin birlik ve bütünlüğünü tehdit eder.
m) Melikşah'ın ölümü ile başlayan bu taht kavgaları sırasında, Türk - İslâm toplumu batıdan Haçlı tehlikesiyle karşılaşır. İslâm dünyasının lideri olan Büyük Selçuklu Devleti, bu nedenle bu savaşlarla ilgilenemez.
n) Sultan Sencer zamanında İslâm dünyası için, batıda Haçlı Seferleri büyük bir tehlike olarak devam ederken; bu defa Moğol Karahitay tehlikesi baş göstermiştir. 1141 Katvan Savaşı Karihataylı'ların üstünlüğü ile sonuçlanır. Katvan Savaşı Büyük Selçuklu Devleti'nin yıkılmasında etkili olur.
o) 1153 yılında Oğuzlar'ın ayaklanması sonucu, Sencer esir alınır. Böylece Türkler'in kurduğu Büyük Selçuklu Devleti yine Türkler tarafından yıkılmış olur. Sencer 1157'de ölünce bu devlet sona erer.
p) Büyük Selçuklu Devleti; doğuda Seyhun Irmağı, batıda Akdeniz ve Marmara Denizi; kuzeyde Kafkas Dağları, güneyde Mısır ve Basra Körfezi'ne kadar sınırlarını genişletmiştir.
r) Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun bu kadar geniş sınırlara ulaşmasında, her şeyden önce güçlü, inançlı ve iyi yetişmiş bir orduya sahip olması etkilidir. Ancak uzun süre yaşamamasının birtakım nedenleri vardır.
a) Türk gelenekleri gereği taht kavgalarının sık sık görülmesi
b) Ülkede merkezi otorite zayıflayınca, Atabeyler'in bağımsızlıklarını ilân etmeleri
c) Batınîler'in ve hareketin lideri Haşan Sabbah'ın çalışmaları
d) Abbasiler'in siyasal güç elde etmek için, Melikşah'ın ölümünden sonra çocuklarını taht kavgalarına sürüklemeleri
e) Haçlı seferlerinin yarattığı sarsıntının dağılışı hızlandırması
f) Türkmenlerin küstürülmeleri
• Melikşah ve Nizamülmülk'ün oluşturduğu "divan", Osmanlı Devleti'ne örnek olacaktır.
s) Bazı çiftçi aileleri, devlete ait işledikleri toprak için ödeyecekleri vergiyi, gene devletin gösterdiği askere veya sivile verirlerdi. Böylece hazineden para çıkmadan çeşitli görevlilerin maaşı ödeniyordu. Bu çeşit topraklara ikta denir. İkta sahibi topraklarının bir bölümü için atlı asker beslerdi. İktalar Osmanlılardaki dirlik arazilerinin oluşturulmasına etki edecektir.
• Selçuklularda hükümdar çocukları veya akrabaları, bir eyalete vali olarak gönderilince, yanlarına atabey denilen bilgili tecrübeli ve güvenilir bir kimse görevlendirilirdi. Atabeyler Türk asıllıdır. Böylece şehzadenin yetişmesi sağlanırdı. Benzer uygulama Göktürklerden geçmiş ve Osmanlılar döneminde lala olarak devam etmiştir.
Bu uygulamanın zararları: Seçkin kimseler olan Atabeyler, merkezde zayıf bir hükümdarın varlığından veya taht kavgalarından yararlanarak, bulundukları bölgelerde bağımsız devletler kuruyorlardı. Musul, Halep ve Artukoğulları en ünlü Atabeyliklerdir.
• Dikkat edilirse üç Selçuklu lideri devleti birlikte yönetmeye başlamışlardı. Devletin yönetiminde merkezi otoriteden çok, Federal yönetim ağırlıklıdır. Ayrıca üç liderin birlikte yönetmeleri de Türk geleneğindeki ortak malı bölüşme uygulamasına da aykırıdır.
b) Anadolu'da ilk fetihler, Aslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış tarafından gerçekleştirilir. Doğu Anadolu ve Azerbaycan'da bazı yerler alınır.
Bizans - Gürcü kuvvetleriyle Erzurum yakınlarında Pasinler Ovası'nda savaşılır (1048). Pek çok esir ve ganimet alınır. Bu savaştan sonra Türk akınları Van Gölü yakınlarından Trabzon'a kadar yayılır. Bizans İmparatoru esir alınan Gürcü kralını kurtarmak için İstanbul'daki caminin onarılmasını Abbasi Halifesi ve Tuğrul Bey adına hutbe okutulmasını kabul etti.
• Türklerin Anadoluya yerleşme projelerini netleştiren gelişme 1048 Pasinler Savaşı'dır.
c) Tuğrul Bey'in hükümdarlığı sırasında Abbasi Halifeliği güçsüzdü. Abbasi Devleti kuzeyden Bizans, batıdan Mısır yönünden Şii Fatımi ve güneyden Şii Büveyhoğullarına karşı, Tuğrul Bey'den yardım ister (1055). Selçuklular bu tehlikelerden Abbasi Halifesini kurtarmışlardır. Halife bu gelişme üzerine Tuğrul Bey'e "Doğu'nun ve Batı'nın hükümdarı" ünvanını vermiştir. Ayrıca her tarafta adına hutbe okutulmasını istemiştir. Artık bütün İslam dünyası, Selçukluların koruyuculuğu altındadır.
• Sultan Mahmud'dan beri Türkler, İslam dünyasının koruyuculuğunu sürdürmektedirler. Artık Selçuklu Devleti çok uluslu bir devlettir.
d) Tuğrul Bey 1063 yılında hastalanarak ölünce vasiyeti üzerine çocuğu olmadığı için Çağrı'nın büyük oğlu Süleyman tahta geçmiştir. Ancak Alparslan bir ayaklanmayla Sultanlığı ele geçirecektir. Vezirliğe ise İran'lı Nizamülmülkü getirecektir. (1063 - 1072)
• Büyük Selçuklu Devleti, İran'da, yerleşik İran kültürü üzerine kurulmuştur. İran halkının yönetimini kolaylaştırmak ve kendilerine bu halkı yakınlaştırmak için Gülam adında bir askeri sistem geliştirdiler. Benzeri, "Kölemen" olarak Abbasilerde de vardı. Küçük yaşta toplanan İranlı çocuklar yetiştiriliyor ve yeteneklileri vezir ve valilik gibi önemli görevlere getiriliyordu. Bu sistemin olumlusuz yanı ise Türkmenleri küstürerek ayaklanmalarına neden olmasıdır. Osmanlı İmparatorluğu'nun Yeniçeri Ocağı bu sistemin benzer şekilde devamıdır.
e) Alparslan zamanında İran'a çok sayıda Türkmen gelmişti. Bunlar Anadolu'ya gönderildi. Kendisi de ordularıyla Ani'ye (Kars) girerek, burada Bizans'a bağlı Vaspuragan Ermeni Krallığı'nı yıktı. Bu, tarihteki ilk Türk Ermeni ilişkisidir (1064).
f) Alparslan 1064'te Rey'dep Azerbaycan'a hareket etti. Ani Kalesi'ni aldı. Ahlat'ı üs olarak kullanılıp Anadolu fetihlerine devam etti. Alparslan 1070 yılında Malazgirt ve Erciş'i aldı. Güneye inip Haleb'i ele geçirdi.
g) Anadolu'daki Türkmen akınları Alparslan zamanında artınca, Bizans İmparatoru Romen Diyojen büyük bir orduyla Doğu Anadolu'ya hareket eder. 200.000 kişilik orduya sahip olan imparator, 40 - 60. 000 kişilik Alparslan'ın ordusuyla Malazgirt Ovası'nda karşılaşır (1071) ve ağır bir yenilgiye uğrar.
Malazgirt Savaşı hakkında detaylı bilgi ayrı bir başlıkta verilmiştir.
h) Alparslan'ın ölümünden sonra, oğlu Melikşah, sultan olur (1072 - 1092). Bu dönemde, Nizamülmülk vezirliğine devam eder. Abbasiler tarafından başlatılan medrese öğretimi Hemedan, Rey, İsfahan ve Merv gibi şehirlerde "Nizamiye Medreseleri" adıyla yaygınlaştırılır. Fatimiler adına yetiştirilen ve Selçuklu Devleti'ni içerden terör yoluyla yıkmaya çalışan "Batinîlik" hareketiyle mücadele edilir.
• Batinilik Hareketi Şiilerin başlattığı bir dinsel hareket gibi görünse de siyasal boyutludur. Fatimi Devleti savaşlarla kıramadığı Selçuklu egemenliğini sona erdirebilmek amacıyla medreselerde yetiştirdiği "Daî = Fedai" ile ilk defa terörizmin okullarda eğitilmesi olayını başlatmıştır. Bu harekette, uyuşturucu kullandırarak fedailerin yalancı cennete götürülmesi ve böylece etki altına alınması önemlidir. Büyük Selçuklu Devleti'nin yıkılmasında önemli bir etken de Batınîlik'tir.
i) Melikşah adına Takvim - i Celali düzenlenmiştir. Bu takvim güneş yılına dayalıdır.
k) Haleb ve Antakya'yı ele geçiren Melikşah Akdeniz'e uluşarak fetihlerini tamamlamıştır.
I) Melikşah'ın 1092'de ölümüyle, Türk geleneği işlemeye başlamıştır. Berkyaruk ve Mehmet Tapar, arasında taht kavgaları başlayacaktır. Melikşah'ın oğullarından Horasan valisi Sencer, taht kavgalarında yer almaz. Böylece 1117 yılına kadar Fetret Devri diyebileceğimiz bir taht kavgasıyla ülke çalkalanır. Taht kavgalarını sona erdiren Sultan Sencer'dir.
• Türk tarihinde üç önemli "Fetret Devri" yaşanmıştır.
1- Melikşah'ın ölümünden, Sencer'ln Sultan olmasına kadar geçen dönem (1092 - 1117)
2- Kösedağ Savaşı'ndan, Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılmasına kadar geçen dönem (1243 - 1308),
3- Ankara Savaşı'ndan, Mehmet Çelebi'nin Osmanlı padişahı oluşuna kadar geçen dönem (1402 - 1413)
Bu dönemler sıkıntılı dönemlerdir. Taht kavgaları; iç çalkantılar, ayrılık ve bölünmeleri getirir. Ülke içerde bu durumdayken, dış saldırılar da ülkenin birlik ve bütünlüğünü tehdit eder.
m) Melikşah'ın ölümü ile başlayan bu taht kavgaları sırasında, Türk - İslâm toplumu batıdan Haçlı tehlikesiyle karşılaşır. İslâm dünyasının lideri olan Büyük Selçuklu Devleti, bu nedenle bu savaşlarla ilgilenemez.
n) Sultan Sencer zamanında İslâm dünyası için, batıda Haçlı Seferleri büyük bir tehlike olarak devam ederken; bu defa Moğol Karahitay tehlikesi baş göstermiştir. 1141 Katvan Savaşı Karihataylı'ların üstünlüğü ile sonuçlanır. Katvan Savaşı Büyük Selçuklu Devleti'nin yıkılmasında etkili olur.
o) 1153 yılında Oğuzlar'ın ayaklanması sonucu, Sencer esir alınır. Böylece Türkler'in kurduğu Büyük Selçuklu Devleti yine Türkler tarafından yıkılmış olur. Sencer 1157'de ölünce bu devlet sona erer.
p) Büyük Selçuklu Devleti; doğuda Seyhun Irmağı, batıda Akdeniz ve Marmara Denizi; kuzeyde Kafkas Dağları, güneyde Mısır ve Basra Körfezi'ne kadar sınırlarını genişletmiştir.
r) Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun bu kadar geniş sınırlara ulaşmasında, her şeyden önce güçlü, inançlı ve iyi yetişmiş bir orduya sahip olması etkilidir. Ancak uzun süre yaşamamasının birtakım nedenleri vardır.
Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun Uzun Süre Yaşamamasının Nedenleri
a) Türk gelenekleri gereği taht kavgalarının sık sık görülmesi
b) Ülkede merkezi otorite zayıflayınca, Atabeyler'in bağımsızlıklarını ilân etmeleri
c) Batınîler'in ve hareketin lideri Haşan Sabbah'ın çalışmaları
d) Abbasiler'in siyasal güç elde etmek için, Melikşah'ın ölümünden sonra çocuklarını taht kavgalarına sürüklemeleri
e) Haçlı seferlerinin yarattığı sarsıntının dağılışı hızlandırması
f) Türkmenlerin küstürülmeleri
• Melikşah ve Nizamülmülk'ün oluşturduğu "divan", Osmanlı Devleti'ne örnek olacaktır.
s) Bazı çiftçi aileleri, devlete ait işledikleri toprak için ödeyecekleri vergiyi, gene devletin gösterdiği askere veya sivile verirlerdi. Böylece hazineden para çıkmadan çeşitli görevlilerin maaşı ödeniyordu. Bu çeşit topraklara ikta denir. İkta sahibi topraklarının bir bölümü için atlı asker beslerdi. İktalar Osmanlılardaki dirlik arazilerinin oluşturulmasına etki edecektir.
• Selçuklularda hükümdar çocukları veya akrabaları, bir eyalete vali olarak gönderilince, yanlarına atabey denilen bilgili tecrübeli ve güvenilir bir kimse görevlendirilirdi. Atabeyler Türk asıllıdır. Böylece şehzadenin yetişmesi sağlanırdı. Benzer uygulama Göktürklerden geçmiş ve Osmanlılar döneminde lala olarak devam etmiştir.
Bu uygulamanın zararları: Seçkin kimseler olan Atabeyler, merkezde zayıf bir hükümdarın varlığından veya taht kavgalarından yararlanarak, bulundukları bölgelerde bağımsız devletler kuruyorlardı. Musul, Halep ve Artukoğulları en ünlü Atabeyliklerdir.
Yorumlar
Yorum Gönder