Türkiye'nin Yer Şekillerinin Ana Özellikleri

Günümüzde yer şekillerini biçimlendiren etkenler, dış kuvvetlerdir. Bunların başında da akarsular gelir. Çünkü Türkiye, bulunduğu yer ve sahip olduğu iklim koşulları bakımından, akarsu aşındırmasının etki alanındadır. Onun için de akarsu aşındırma ve biriktirme şekilleri, çok yaygındır. Vadi, plato, ova, birikinti konisi, delta gibi akarsu şekilleri Türkiye'de yaygın olarak görülür.

Türkiye'de rüzgârların oluşturduğu yer şekilleri yok denecek kadar azdır. Rüzgârlar ancak kıyılardaki kumsallarda ve İç Anadolu'nun çıplak yerlerindeki küçük alanlarda çok sınırlı olarak etkilidir.

Dış kuvvetlerden olan buzulların etki alanı günümüzde çok sınırlıdır. Dördüncü Zamanın ilk yarısındaki buzul devirlerinde bile 2000 metrenin yukarısında kalan buzullar, günümüzde yüksek dağların doruklarında çok küçük alanlarda bulunurlar. Buzul vadileri, sirkler ve moren setleri gibi buzul şekilleri yüksek dağlarımızın doruk kesimlerinde bulunmaktadır.

Dalga aşındırması ve biriktirmesi kıyılarımızda etkinliğini göstermektedir. Kıyılarımızda genellikle birikim şekilleri oluşmaktadır. Çünkü akarsularla denizlere taşınan materyal, gelgit genliği küçük olduğu için deniz açıklarına taşınamamakta, dalga ve akıntıların etkisiyle kıyılarda biriktirilmektedir.

Kalker ve jips gibi çözünebilen taşların olduğu yerlerde karstik şekillerin oluşumu devam etmektedir. Karstik şekiller, daha çok kireç taşının yaygın olduğu Akdeniz Bölgesi'nde görülmektedir.



Oluşumları ana hatlarıyla belirtilmiş olan Türkiye'nin yer şekillerinin ana özellikleri şu başlıklarla belirtilebilir:

* Türkiye arazisinin en başta gelen özelliği, yüksekliğinin fazla olmasıdır. Yurdumuzun ortalama yükseltisi 1132 metredir. Yüksekliği az olan Trakya topraklarımızın dışında, Anadolu yarımadasının ortalama yükseltisi 1162 metreyi bulur. Bulgaristan'ın 470, Yunanistan'ın 400, Suriye'nin 720 metre ortalama yükseltiye sahip olduğu dikkate alınırsa, yurdumuzun oldukça yüksek bir ülke olduğu anlaşılır.

Türkiye arazisinin yükselti kademelerinden şu sonuçlar çıkar:

1. 0-500 metre yükseltiye sahip olan yerler % 17,5'lik alan kaplar. Buraları genellikle kıyı ovaları ve kıyı kuşağı arazisidir.
2. 500-1000 metre arasındaki yerler, ülke arazisinin % 26,6'sını oluşturur. Buralar genellikle alçak platolar ile Doğu Anadolu dışında kalan iç yörelerimizde bulunan ovalardır.
3. 1000-2000 metre arasında yükseltiye sahip olan yerler ise ülke yüzölçümünün yarısını (% 49,9) oluşturur. Bu alanlar genellikle yüksek platolar ve dağlardan meydana gelir. Doğu Anadolu Bölgesi'ndeki ovalar da yükseltisi fazla olan yerlerdendir.
4. Türkiye arazisinin küçük bir bölümü ise (% 7), 2000 metreden daha fazla yükseltiye sahip olan dağlık alanlardır.

Türkiye arazisinin yukarıda belirtilen özelliklerinin belirlenmesinde, Alp orojenik hareketleri sonucu yüksek sıradağların geniş yer kaplaması ve ülkenin epirojenik hareketlerle bütünüyle yükselmiş olması etkili olmuştur. Yurdumuzdaki yer şekillerinin özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:

* Ülkenin yüksek sıradağları, genellikle doğu-batı yönünde uzanır. Bunun nedeni, Alp - Himalaya kıvrım sisteminin aynı yönde devam etmesidir.
* Kuzey ve güneydeki sıradağlar, ülkenin doğusunda ve batısında birbirine yaklaşırlar. Bunun sonucu olarak Doğu Anadolu, Türkiye'nin en yüksek kesimini oluşturur. Batı Anadolu'da ise durum bundan farklıdır. Burada Ege denizinin çökmesi sırasında doğu - batı yönünde uzanan grabenleri, faylar boyunca yükselen bloklar da horstları oluşturmuştur.
* Ülkenin güney ve kuzeyindeki sıradağların uzanışı genellikle kıyı çizgisine paraleldir. Bu nedenle Akdeniz ve Karadeniz kıyıları, boyuna kıyı özelliği gösterir. Onun için de bu kıyılarda koylar, körfezler, yarımadalar ve adalar azdır.
* Türkiye'de batıdan doğuya gidildikçe ortalama yükselti belirgin bir şekilde artar. Ege Bölümü'ndeki dağlarla İç Anadolu'daki platolar genelde aynı yükseltiye sahiptirler. Doğu Anadolu'daki ovaların çoğu da bunlardan daha yüksektir. Bu durumun nedeni, Alp orojenezi sırasında güneydeki Arabistan kalkanının Doğu Anadolu'yu sıkıştırarak buradaki araziyi yükseltmiş olmasıdır.
* Türkiye bütünüyle Alp orojenezi kuşağında bulunmaktadır.
* Türkiye arazisinin bir başka özelliği de düzlüklerin geniş alanlar kaplamasıdır. Bunun iki nedeni vardır:

• Ülke arazisinin uzun süre aşınıma uğraması sonucu bazı yerlerin düzleşmiş olması,
• Tektonik kökenli geniş çukurlukların alüvyonlarla dolarak düz alanların oluşması.

Sonuç olarak Türkiye'de çok çeşitli yeryüzü şekilleri oluşmuştur. Bunun nedenleri ise Türkiye'nin;

• Tektonik olaylara çok uğramış olması,
• Yer şekillerini oluşturan çeşitli dış kuvvetlerin etkisinde bulunması,
• Arazi yapısının çeşitli taş ve tabakalardan oluşması,
• Geçmiş jeolojik devirlerde çeşitli iklimlerin etkisinde kalması,
• Günümüzde farklı iklim özelliklerine sahip olması,
• Bitki örtüsü yönünden farklı özellikler göstermesidir.