İran Uygarlığı

Medler

İran'ın batısındaki verimli topraklarda kurulmuştur. İlk defa M.Ö. IX. yüzyılda Asur kaynaklarında Medler'den söz edilmiştir. M.Ö. VII yüzyıla kadar Asur sömürgesi olarak yaşamışlardır.

M.Ö. VII. yüzyıllarda, Kiyaksar, dağınık boyları toparladı. Medler Babillerle birleşerek Asur devletine son verdiler. Kafkasya'dan gelen iskitleri İran'dan çıkardı. Anadolu'da üstünlük mücadelesine girerek, Lidya kralı Alyat ile savaştı. Sınırlarını Orta Anadolu'da Kızılırmak boylarına kadar genişlettiler. Astiyağ zamanında yönetim bozuldu. Pers Kralı II. Kiros, Medlerin başkenti Akbatan'ı zaptederek İran'da Pers devrini başlattılar.

Persler

M.Ö. 500 yıllarında Pers kralı Kiros (Kuruş), Med kralı Astiyağ'ı bir meydan savaşında yenerek kendi krallığını kurdu. Lidya kralı Kroisos (Krezüs) ile savaşarak onu yendi. Böylece bütün Anadolu yönetimine geçti. Babil'i yenerek, buradaki Yahudilerin memleketlerine dönmelerini sağladı.

Kambiz zamanında, Mısır üzerine sefer düzenlendi. Mısır'da Firavunlar yönetimine son verdi. Kambiz'in Mısır'da bulunmasından yararlanan rahip Gavmata, kendisinin, Kambiz'in kardeşi olduğunu söyleyerek İran'da bir ayaklanma çıkardı. Kambiz İran'a dönerken yolda öldü. Darius İran'daki iç kargaşaya son verdi. Boğazlardan geçerek İskitler üzerine ve daha sonra Hindistan üzerine yürüyerek; Pencab'a kadar ilerledi.

Yunanlılarla Pers Savaşlarını yapmışlar; ancak M.Ö. IV. yüzyılda Makedonya kralı Büyük İskender tarafından Pers Krallığı'na son verilmiştir.

• Persler kültürel açıdan Anadolu'da fazla etkili olamamıştır. Hatta persler önemli ölçüde olmasa bile Anadolu potasında erimişlerdir. Bunun nedeni Anadolu'da yüksek bir uygarlığın bulunmasıdır.

a) Batıda; Balkanlar ve Ege Denizinden, güneyde Nil çavlanlarına, doğuda Hindistan'a kadar uzanan bir Pers İmparatorluğu kurmuşlardır. Çeşitli kavimleri yönetimlerine aldıklarından Dari- us'a "Ülkeler Kralı" ünvanı verilmiştir.

b) İmparatorluk 20 satraplığa (ile) ayrılmıştı. İl uygulaması Roma ve Bizans İmparatorluklarına örnek olacaktır. Her satraplığın başında, sivil ve askeri yönetimin başı olarak satrap (vali) bulunurdu.

• Ülkenin illere ayrılması uygulaması, İran devlet yönetiminin dünya devlet yönetimlerine bir armağandır. Sivil görevleri ve ordu komutanlığı görevlerini birlikte yürüten valilik uygulaması; Roma İmparatorluğu'na, Bizans İmparatorluğu'na Hz. Ömer'le birlikte İslam devlet yönetimine ve Osmanlı İmparatorluğuna geliştirilerek geçmiştir.
• Tarihte ilk posta teşkilatını da Persler kurmuşlardır.

c) İran'daki din ve inanışlar, Ön - Asya'dakilerden daha sağlam temellere dayandırılmıştır. Zerdüşt dini, iyilikle kötülüğün mücadelesidir. İyilik ve aydınlık tanrılarına, Ahuramazda (Hürmüz), kötülük tanrısına da Ehrimen denirdi. İran'lılar Ahuramazda'ya ateş yakarak tapınışlardır. Ateşlerin yandığı yere, Ateşgede denir. Bu dine "Ateşperest" de denmesi buradan kaynaklanır.

d) Mimari alanında yapılan en önemli sanat eserleri, kral saraylarıdır. Kaide, Asur, Mısır, Anadolu ve Yunan eserlerinin etkisi altında gelişerek bir "Pers Üslubu" doğmuştur. Persepolis ve Sus sarayları bunlara örnektir. Darius'un Gavmata'ya karşı kazandığı zaferi sembolize eden dev bir kabartma en büyük anıtlarıdır.
e) Devamlı ve düzenli bir krallık ordusu olduğu gibi, her satraplığın da bir ordusu vardı. Persler çocukları küçük yaşta iken askerliğe alıştırırlardı.

f) Devlet yönetiminde Şah gözü ve Şah kulağı adını verdikleri devlet müfettişleri aracılığıyla otokontrol sağlanmıştır.

g) Dünyanın bilinen ilk sistemli istihbarat örgütünü kurmuşlardır.

h) Konuştukları dil Avesta dili olarak tanımlanmıştır.

ı) Dünyanın ilk resimli parası olan ve Kral Dara tarafından bastırılan Darik'i kullanmışlardır.

j) Adalet dağıtımında oldukça hassas davranmışlar ve haksız yargılama yapan hakimlere ölüm cezası uygulamışlardır.

k) B. İskender tarafından yıkılmışlardır.