Akarsu Rejimini Etkileyen Faktörler
Rejim, yıl içindeki akım değişmeleri olduğuna göre, akımın az veya çok olmasında etkili olan etmenler, akarsu rejimi üzerinde de etkili olurlar ve rejim tiplerini belirlerler.
Akarsu rejimi, akarsu havzasında hüküm süren iklim faktörlerinden önemli ölçüde etkilenmektedir. Nitekim yıllık yağış miktarı, yağışın aylara ve mevsimlere dağılışı, yağışın düşüş şekli, yağışın şiddeti akım üzerinde etkili olmaktadır. Örnek olarak; yazları kurak geçen Akdeniz iklimi şartlarının hüküm sürdüğü bölgelerde yazın akarsular çekilmekte ve hatta kurumakta, kışın ise artan yağış şartlarına bağlı olarak akım artmaktadır. Kar yağışlarının hakim olduğu yüksek alanlarda ve yüksek enlemlerde kış döneminde akım zayıflamakta, karların eridiği ve yağışların yağmur halinde düştüğü yaz döneminde ise akım yükselmektedir.
Sıcaklık da, akarsu rejimi üzerinde son derece etkilidir. Nitekim sıcaklığın artması bir taraftan buharlaşmanın artmasına, diğer yandan da kar ve buzların erimesine; sıcaklığın düşmesi, yağışların kar şeklinde yerde kalmasına neden olmaktadır. Yağışlı iklimlerde yaz döneminde sıcaklığın artması ile akımda düşmeler görülmektedir. Nitekim ülkemizde Karadeniz bölgesindeki akarsuların akımı adeta sıcaklık seyrini takip etmekte olup, bu bölgedeki yüksek akımlar, yağışların az olmasına rağmen sıcaklığın yükseldiği yüksek kısımlardaki karların eridiği ilkbahar aylarıdır. Düşük akımlar ise, yağış miktarı fazla olmasına karşılık yağışların kar şeklinde düştüğü kış aylarıdır.
Rejim üzerinde akarsu havzasının şekli, yüksekliği, eğimi gibi morfolojik özellikleri ile havzada bulunan ana materyalin yani kayaların geçirgenlik ve aşınmaya karşı gösterdikleri direnç etkili olmaktadır. Şöyle ki, genellikle eğimli yamaçlara sahip olan havzalarda yüzeysel akışa geçen su miktarı fazla olduğundan ve bu sularda kısa sürede yataklarda toplandığından özellikle sağanak yağışların akabinde ve kar erimeleri ile yağışın aynı zamanda meydana geldiği dönemlerde akımda hızlı yükselmeler olmaktadır. Öte yandan, akarsu havzası uzunluğuna veya beyzi bir biçim gösteriyorsa yan kollardan ana kola bağlanan derelerin akımları farklı zamanlarda ana yatağa ulaştığı için akımda ani yükselmeler meydana gelmemektedir. Buna karşılık, dairevi yuvarlak şekilde olan havzalarda yan kollardan ana kola ulaşan akım aşağı yukarı aynı zamanda olduğundan şiddetli taşkınlar oluşmaktadır.
Eğimi az, plato ve aşınım sathı üzerinde yeralan havzalarda suların zemine sızması için gerekli zamanın olması, yüzeysel akıma geçen suların hızının düşük olması da rejim üzerinde etkilidir.
Akarsu havzasındaki kayaların geçirgenlik durumları da akarsu rejimi üzerinde etkili olmaktadır. Gözeneklilik ve dolayısıyla geçirgenlik miktarı fazla olan kalker, konglomera kumtaşı gibi alanlarda yağış sularının büyük bir bölümü bazan da tamamı çatlaklar boyunca derinlere sızmakta ve yüzeysel akım son derece az olmaktadır. Bu yüzden bu alanlarda akarsular, geniş ölçüde kaynaklarla beslenmektedir. Buna karşılık zeminin killi kalker, killi şist, fillat gibi geçirimsiz veya az geçirimli kayalardan ibaret olduğu kesimlerde yağış sularının büyük bir bölümü yüzeysel akışa geçerek akımı yükseltmekte dolayısıyla rejimi etkilemektedir.
Bitkiler, interserpsiyon yolu ile yağışın yaklaşık üçte birini tutmakta, ayrıca yüzeysel akışa geçen sular bitki örtüsü tarafından engellenmekte ve akış hızları azaltılmakta ve toprağa, zemine sızma oranları artmaktadır. Bu nedenle gür bir bitki örtüsü, özellikle çayır ve ormanlarla kaplı alanlarda akımın ani yükselmesi ve düşmesi kontrol altına alınmaktadır.
Canlıların özellikle insanların akarsu havzalarında yapmış oldukları müdahaleler akım üzerinde etkili olmaktadır. Şöyleki, barajlar ve yatak üzerine kurulan bazı sanayi tesisleri, bitki örtüsünün tahribi, orman yangınları taşkınların artmasına neden olmaktadır. Şu halde, biyotik faktörlerin rejim üzerinde bilhassa taşkınlar yönünden olumlu ve olumsuz etkileri görülmektedir.
Akarsu Rejimini Etkileyen İklim Faktörleri
Akarsu rejimi, akarsu havzasında hüküm süren iklim faktörlerinden önemli ölçüde etkilenmektedir. Nitekim yıllık yağış miktarı, yağışın aylara ve mevsimlere dağılışı, yağışın düşüş şekli, yağışın şiddeti akım üzerinde etkili olmaktadır. Örnek olarak; yazları kurak geçen Akdeniz iklimi şartlarının hüküm sürdüğü bölgelerde yazın akarsular çekilmekte ve hatta kurumakta, kışın ise artan yağış şartlarına bağlı olarak akım artmaktadır. Kar yağışlarının hakim olduğu yüksek alanlarda ve yüksek enlemlerde kış döneminde akım zayıflamakta, karların eridiği ve yağışların yağmur halinde düştüğü yaz döneminde ise akım yükselmektedir.
Sıcaklık da, akarsu rejimi üzerinde son derece etkilidir. Nitekim sıcaklığın artması bir taraftan buharlaşmanın artmasına, diğer yandan da kar ve buzların erimesine; sıcaklığın düşmesi, yağışların kar şeklinde yerde kalmasına neden olmaktadır. Yağışlı iklimlerde yaz döneminde sıcaklığın artması ile akımda düşmeler görülmektedir. Nitekim ülkemizde Karadeniz bölgesindeki akarsuların akımı adeta sıcaklık seyrini takip etmekte olup, bu bölgedeki yüksek akımlar, yağışların az olmasına rağmen sıcaklığın yükseldiği yüksek kısımlardaki karların eridiği ilkbahar aylarıdır. Düşük akımlar ise, yağış miktarı fazla olmasına karşılık yağışların kar şeklinde düştüğü kış aylarıdır.
Akarsu Rejimini Etkileyen Jeomorfolojik Faktörler
Rejim üzerinde akarsu havzasının şekli, yüksekliği, eğimi gibi morfolojik özellikleri ile havzada bulunan ana materyalin yani kayaların geçirgenlik ve aşınmaya karşı gösterdikleri direnç etkili olmaktadır. Şöyle ki, genellikle eğimli yamaçlara sahip olan havzalarda yüzeysel akışa geçen su miktarı fazla olduğundan ve bu sularda kısa sürede yataklarda toplandığından özellikle sağanak yağışların akabinde ve kar erimeleri ile yağışın aynı zamanda meydana geldiği dönemlerde akımda hızlı yükselmeler olmaktadır. Öte yandan, akarsu havzası uzunluğuna veya beyzi bir biçim gösteriyorsa yan kollardan ana kola bağlanan derelerin akımları farklı zamanlarda ana yatağa ulaştığı için akımda ani yükselmeler meydana gelmemektedir. Buna karşılık, dairevi yuvarlak şekilde olan havzalarda yan kollardan ana kola ulaşan akım aşağı yukarı aynı zamanda olduğundan şiddetli taşkınlar oluşmaktadır.
Eğimi az, plato ve aşınım sathı üzerinde yeralan havzalarda suların zemine sızması için gerekli zamanın olması, yüzeysel akıma geçen suların hızının düşük olması da rejim üzerinde etkilidir.
Akarsu Rejimini Etkileyen Litolojik Faktörler
Akarsu havzasındaki kayaların geçirgenlik durumları da akarsu rejimi üzerinde etkili olmaktadır. Gözeneklilik ve dolayısıyla geçirgenlik miktarı fazla olan kalker, konglomera kumtaşı gibi alanlarda yağış sularının büyük bir bölümü bazan da tamamı çatlaklar boyunca derinlere sızmakta ve yüzeysel akım son derece az olmaktadır. Bu yüzden bu alanlarda akarsular, geniş ölçüde kaynaklarla beslenmektedir. Buna karşılık zeminin killi kalker, killi şist, fillat gibi geçirimsiz veya az geçirimli kayalardan ibaret olduğu kesimlerde yağış sularının büyük bir bölümü yüzeysel akışa geçerek akımı yükseltmekte dolayısıyla rejimi etkilemektedir.
Bitki Örtüsü
Bitkiler, interserpsiyon yolu ile yağışın yaklaşık üçte birini tutmakta, ayrıca yüzeysel akışa geçen sular bitki örtüsü tarafından engellenmekte ve akış hızları azaltılmakta ve toprağa, zemine sızma oranları artmaktadır. Bu nedenle gür bir bitki örtüsü, özellikle çayır ve ormanlarla kaplı alanlarda akımın ani yükselmesi ve düşmesi kontrol altına alınmaktadır.
Akarsu Rejimini Etkileyen Biyotik Faktörler
Canlıların özellikle insanların akarsu havzalarında yapmış oldukları müdahaleler akım üzerinde etkili olmaktadır. Şöyleki, barajlar ve yatak üzerine kurulan bazı sanayi tesisleri, bitki örtüsünün tahribi, orman yangınları taşkınların artmasına neden olmaktadır. Şu halde, biyotik faktörlerin rejim üzerinde bilhassa taşkınlar yönünden olumlu ve olumsuz etkileri görülmektedir.
Yorumlar
Yorum Gönder