Basınç

Atmosferi oluşturan gazlar yer çekimi etkisi altındadır. Bu nedenle atmosferi oluşturan gazların belli bir ağırlığı vardır. Bu gazların ağırlığı bir basınç halinde etkisini gösterir. Atmosferi oluşturan gazların üstünde bulunduğu yüzeylere yaptığı bu etkiye atmosfer basıncı denir. Atmosfer basıncı barometre ile ölçülür ve milibar adı verilen bir birimle belirtilir.


Basıncın yeryüzündeki dağılışını inceleyebilmek için eş basınç eğrileri (izobar) ve bu eğrileri gösteren eş basınç haritaları oluşturulur. Hava basıncı, normal basıncın altına düşebildiği gibi üstüne de çıkabilmektedir. Başka bir ifade ile atmosferin yeryüzüne yaptığı basınç her yerde aynı değildir.

Basınç Üzerinde Etkili Olan Faktörler

Yer Çekimi: Yer çekimi, bulunulan yerin Dünya'nın merkezine olan uzaklığının karesi ile ters orantılıdır. Bu nedenle ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe yer çekimi artar. Buna bağlı olarak hava basıncı enlemlere göre değişiklik gösterir. Ayrıca dağların zirvelerine doğru çıkıldıkça da yer çekimi azalacağından hava basıncı azalır. Yer çekimi ile basınç arasında doğru orantı vardır. Yer çekimi arttıkça atmosfer basıncı artar, yer çekimi azaldıkça atmosfer basıncı azalır.

Yükselti: Yükseklere doğru çıkıldıkça, atmosferi oluşturan gazların yoğunluğu yer çekimi etkisiyle azalır. Buna bağlı olarak, hava basıncı her 10,5 metrede 1 mm (0,75 mb) azalır. Basınç ile yükselti arasında ters orantı vardır. Yükselti arttıkça atmosfer basıncı azalır. Atmosfer basıncının yükseldikçe düşmesinden yararlanılarak yükseklik ölçen alet yapılmıştır. Bu alete altimetre adı verilir.

Termik Etkenler (Sıcaklık): Sıcaklık arttıkça hava genleşir ve yükselir. Yükselen havanın yere yaptığı basıncın azalması, alçak atmosfer basıncı alanlarını oluşturur. Sıcaklık azaldıkça hava daralır ve alçalır. Alçalan havanın yere yaptığı basıncın artması, yüksek basınç alanlarını oluşturur. Bu şekilde oluşan basınç merkezlerine termik basınç merkezleri denir. Örneğin, ekvator ve çevresinde sıcaklık değerleri sürekli yüksek olduğundan termik alçak basınçlar meydana gelmiştir. Kutuplarda ise, sıcaklık değerleri sürekli düşük olduğunda termik yüksek basınçlar meydana gelmiştir. Sıcaklık ile atmosfer basıncı arasında ters orantı vardır. Sıcaklık arttıkça basınç değerleri düşer, sıcaklık azaldıkça basınç değerleri yükselir.

Dinamik Etkenler: Hava kütlelerinin hareketleri de basıncı etkiler. Hava kütlelerinin belli alanlarda yığılması basıncın yükselmesine, hava kütlelerinin belli alanlarda seyrekleşmesi basıncın düşmesine yol açar. Bu şekilde hava hareketlerine bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine de dinamik basınç merkezleri denir.

Yukarıda anlatılan yer çekimi, yükselti, sıcaklık ve dinamik etkenler atmosferin yoğunluğuna etki eder. Bu yoğunlukta basıncın yüksek, alçak ya da normal olmasını sağlar. Atmosfer yoğunluğu ile atmosfer basıncı arasında doğru orantı vardır.

Basınç Yere Yaptığı Etki Derecesine Göre Üçe Ayrılır

Normal Basınç

45° enleminde, deniz seviyesinde ve 0 °C sıcaklıkta 760 mm yükselen cıvanın yaptığı basınca normal atmosfer basıncı denir. Bu basınç 1013 milibardır.

Yüksek Basınç (Antisiklon)

Atmosfer basıncı 1013 milibardan yüksek olursa, buna yüksek basınç denir. Yüksek basınç alanlarının iki önemli özelliği vardır.

* Yüksek basınç alanlarında görülen dikey yönlü hava hareketi alçalıcı bir özellik gösterir.

Yüksek basıncın görüldüğü yerlerde daima alçalıcı hava hareketleri vardır.

* Yüksek basınç alanlarında görülen yatay yönlü hava hareketi merkezden çevreye doğrudur. Ancak bu hareket bir doğru boyunca gelişmez. Merkezden çevreye doğru hareket eden hava kütleleri,
* Yer Yuvarlağı'nın batıdan doğuya doğru dönüşüne bağlı olarak Kuzey Yarım Küre'de saat ibresi hareketi yönünde, Güney Yarım Küre'de ise saat ibresi hareketinin tersi yönünde sapma gösterir.



Yarım kürelere göre yüksek basınç alanlarındaki yatay hava hareketleri

Yüksek basınç alanlarında, hava kütleleri alçaldıkça ısınır ve genişler. İçlerindeki nem yoğunlaşamaz. Bu nedenle yüksek basınç alanlarının oluştuğu yerlerde hava genelde açık ve güneşlidir.

Alçak Basınç (Siklon)

Atmosfer basıncı 1013 milibardan düşük olursa, buna alçak basınç denir. Alçak basınç alanlarının iki önemli özelliği vardır:

* Alçak basınç alanlarında görülen dikey yönlü hava hareketi yükselici bir özellik gösterir.

Alçak basıncın görüldüğü yerlerde daima yükselici hava hareketleri vardır.

* Alçak basınç alanlarında görülen yatay yönlü hava hareketi çevreden merkeze doğrudur. Ancak bu hareket bir doğru boyunca gelişmez. Çevreden merkeze doğru hareket eden hava kütleleri, Yer Yuvarlağı'nın batıdan doğuya doğru dönüşüne bağlı olarak Kuzey Yarım Küre'de saat ibresi hareketi yönünde, Güney Yarım Küre'de saat ibresi hareketinin tersi yönünde sapma gösterir.



Yarım kürelere göre alçak basınç alanlarındaki yatay hava hareketleri

Alçak basınç alanlarında, hava kütleleri yükseldikçe soğuyup ağırlaşır ve taşıdıkları nem yoğunlaşarak bulutları oluşturur. Bu nedenle alçak basınç alanlarının oluştuğu yerlerde hava genelde kapalı ve yağışlıdır.

* Yeryüzündeki Basınç Kuşakları
* Yeryüzündeki Basınç Dağılışı