Heyelan Sebepleri ve Türleri
Anakaya üzerindeki enkaz örtüsünden veya topraklardan meydana gelmiş kütlelerin, yerçekiminin tesiri ile yerlerinden koparak vadi tabanına doğru veya alçak bir sahaya doğru yer değiştirmesi olayına heyelan adı verilmektedir. Ancak yeryüzünde meydana gelen her heyelan hızlı bir şekilde ya da birdenbire olmaz. Bazı heyelanlar derece derece meydana gelirler.
Eğimin çok olduğu sahalarda heyelan olasılığı fazladır. Faylarla parçalanmış sahalarda çok dik eğimli yamaçlar olduğundan, bu sahalarda heyelan kolayca meydana gelir. Gevşek yapıdaki malzemenin denge açısından herhangi bir sebeple aşıldığı takdirde heyelan meydana gelir.
Heyelan genellikle yağışlı veya zeminin nemli olduğu mevsimlerde meydana gelir. Şiddetli veya devamlı yağışlı ya da karların erimesi zemini meydana getiren kayaların ve örtüyü meydana getiren enkazın içerisine fazlaca suyun sızmasına sebep olur. Bunun sonucunda su ile temasta olan kısımlarda denge açısını küçülterek ağırlığı artırır, buna karşılık sürtünmeyi azaltarak heyelanları kolaylaştırır.
Denge açısı, plastiklik ve akışkanlık gibi özellikler kaya tabiatına sık bir şekilde bağlıdır. Değişik kil türlerinin plastiklik sınırları birbirine yakın fakat akışkanlık sınırları farklıdır. Bu bakımdan kaolinit en az su ile akışkanlık sınırına ulaşan ve heyelan için en elverişli olan kil türüdür. Değişik depolarda az veya çok kil bulunur. Bir depo içerisinde bulunan kilin oranı heyelan için artırıcı veya azaltıcı başlıca faktörlerden biridir.
Her hangi bir yerde bir depoyu ya da kayaçları meydana getirin tabakaların durumu ile heyelanlar arasında sıkı bir ilişki vardır. Tabakaların yamaç yüzeyine paralel bir şekilde dalmaları özellikle bu tabakalar arasında akışkanlık sınırı fazla olan bir kil tabakasının bulunması önemli rol oynar. Kar ve yağmur sularının sızması sonucunda plastik ve akışkan bir hale gelen kil tabakasının üstündeki kütleler yerçekimine bağlı olarak aşağıya doğru kayabilir. Kil tabakası üzerindeki kayaçların çatlaklarla derin ve sık bir şekilde parçalanmış olması heyelanları kolaylaştıran etkenlerdendir. Heyelanlar, belirtilen bu sebeplerden bir veya birkaçının birlikte tesir etmeleri sonucu meydana gelirler ve bazen topografyada önemli ölçüde değişikliklere sebep olurlar.
Kayan kütlenin koptuğu yerde genellikle heyelan yarası ve kopma yarası bulunmaktadır. Buradan ayrılan maddeler genellikle yüzeyi dalgalı bir yığın halinde vadi tabanında toplanırlar. Vadi tabanında toplanan bu kütle bazı hallerde akarsuyun önünü tıkayarak bir set gölünün meydana gelmesine sebep olurlar. Böylece ilk zamanlar son derece derin bir göl oluşur. Mesela, Tortum gölü bu şekilde meydana gelmiştir. Yani, bir heyelanın Tortum vadisini tıkaması sonucu bir göl teşekkül etmiş ve daha sonra bu setin üzerinde tortum şelalesi meydana gelmiştir.
Bunların meydana gelmesinde su hazırlayıcı bir rol oynar. Fakat asıl heyelan kütlesi su ile hamurlaşmış halde değildir. Kuru bir kütle halinde ancak kaymaya elverişli bir zemin üzerinde heyelan kütlesi yer değiştirir. Bu tür heyelanlar yeryüzünde çok sık meydana gelen heyelanlardır. Bunlar arasında büyük ölçüde olanları genellikle bol yağışlı ve dik sahalarda, memleketimizde özellikle Doğu Karadeniz Bölgesinde meydana gelmektedirler. Sürmene ve Trabzon civarındaki heyelanlar bunların başlıcalarıdır. Sera heyelanı, Trabzon şehrinin 10 km. batısında ve Sera köyü civarında 1950 yılında meydana gelmiştir. Bu yüzden büyük heyelanlara bir örnek olarak alman ve bu konuyu en iyi bir şekilde aksettiren bir olaydır. Heyelanın meydana gelmesinden bir hafta önce Sera vadisinin dik yamaçlarında derin yarıklar meydana gelmiş ve topografyada bazı şekil değişiklikleri görülmüştür. Ancak esas heyelan çok kısa bir zaman aralığında meydana gelmiştir. Bu heyelan kütlesi Sera deresini tıkamış ve burada 4 km. uzunluğunda 150 m. genişliğinde ve 50-55 m. derinlikte bir set gölü meydana gelmiştir. Sera heyelanının meydana gelişinde zemine çok miktarda suyun sızmış olması önemli rol oynamıştır.
Heyelanın bir başka tipini meydana getirirler. Göçmelerde kayan kısımlardan her biri geriye doğru çarpılmış bir şekil gösterirler. Kayan kütlelerin eğimleri değişir ve bunların yüzeyleri kopma yarasının bulunduğu yere doğru yeni bir eğim alır. Yamaçların alt kısımlarının nehir ve dalgalar gibi aşındırma etkenleri tarafından fazlaca oyulması göçme şeklindeki heyelanların başlıca sebepleridir.
Bunlar heyelanın bazı bakımlardan göçmelere, bazı bakımlardan ise çamur akıntılarına benzeyen çeşididir. Toprak kaymaları; su ile doyma noktasına ulaşan ve bu suretle kayganlaşan maddelerin özellikle killerin enkaz mantosu altında yer aldığı yamaçlarda meydana gelir. Ancak toprak kaymaları heyelanlara nazaran daha yüzeysel olan kayma hareketleridir. Toprak kaymalarının bir çeşidi olan çamur akıntıları, normal akışa (su akışı) en yakın olan kütle hareketidir. Su ile doymuş hale gelen maddeler nisbeten süratli bir biçimde ve akarsularda olduğu gibi belli bir yatağı takip ederek hareket ederler. Çamur hareketleri kurak ve yarı kurak bölgelerde çok görülürler. Yamaç eğimlerinin fazla olması, ıslanınca kayganlaşan maddeler özellikle killi maddelerin bulunması, sağanak halindeki şiddetli yağışlar ve bitki örtüsünün seyrekliği çamur akıntılarının meydana gelmesine sebep olan şartlardır. Ancak bu kütleler esas olarak çamurdan meydana gelmekle birlikte, bazı hallerde içerisinde birkaç ton ağırlığında kaya parçaları da olabilir.
Heyelana Sebep Olan Başlıca Faktörler
Eğim
Eğimin çok olduğu sahalarda heyelan olasılığı fazladır. Faylarla parçalanmış sahalarda çok dik eğimli yamaçlar olduğundan, bu sahalarda heyelan kolayca meydana gelir. Gevşek yapıdaki malzemenin denge açısından herhangi bir sebeple aşıldığı takdirde heyelan meydana gelir.
Suya Doygunluk
Heyelan genellikle yağışlı veya zeminin nemli olduğu mevsimlerde meydana gelir. Şiddetli veya devamlı yağışlı ya da karların erimesi zemini meydana getiren kayaların ve örtüyü meydana getiren enkazın içerisine fazlaca suyun sızmasına sebep olur. Bunun sonucunda su ile temasta olan kısımlarda denge açısını küçülterek ağırlığı artırır, buna karşılık sürtünmeyi azaltarak heyelanları kolaylaştırır.
Ana Kaya Özellikleri
Denge açısı, plastiklik ve akışkanlık gibi özellikler kaya tabiatına sık bir şekilde bağlıdır. Değişik kil türlerinin plastiklik sınırları birbirine yakın fakat akışkanlık sınırları farklıdır. Bu bakımdan kaolinit en az su ile akışkanlık sınırına ulaşan ve heyelan için en elverişli olan kil türüdür. Değişik depolarda az veya çok kil bulunur. Bir depo içerisinde bulunan kilin oranı heyelan için artırıcı veya azaltıcı başlıca faktörlerden biridir.
Yapı
Her hangi bir yerde bir depoyu ya da kayaçları meydana getirin tabakaların durumu ile heyelanlar arasında sıkı bir ilişki vardır. Tabakaların yamaç yüzeyine paralel bir şekilde dalmaları özellikle bu tabakalar arasında akışkanlık sınırı fazla olan bir kil tabakasının bulunması önemli rol oynar. Kar ve yağmur sularının sızması sonucunda plastik ve akışkan bir hale gelen kil tabakasının üstündeki kütleler yerçekimine bağlı olarak aşağıya doğru kayabilir. Kil tabakası üzerindeki kayaçların çatlaklarla derin ve sık bir şekilde parçalanmış olması heyelanları kolaylaştıran etkenlerdendir. Heyelanlar, belirtilen bu sebeplerden bir veya birkaçının birlikte tesir etmeleri sonucu meydana gelirler ve bazen topografyada önemli ölçüde değişikliklere sebep olurlar.
Kayan kütlenin koptuğu yerde genellikle heyelan yarası ve kopma yarası bulunmaktadır. Buradan ayrılan maddeler genellikle yüzeyi dalgalı bir yığın halinde vadi tabanında toplanırlar. Vadi tabanında toplanan bu kütle bazı hallerde akarsuyun önünü tıkayarak bir set gölünün meydana gelmesine sebep olurlar. Böylece ilk zamanlar son derece derin bir göl oluşur. Mesela, Tortum gölü bu şekilde meydana gelmiştir. Yani, bir heyelanın Tortum vadisini tıkaması sonucu bir göl teşekkül etmiş ve daha sonra bu setin üzerinde tortum şelalesi meydana gelmiştir.
Heyelan Türleri
Asıl Heyelan
Bunların meydana gelmesinde su hazırlayıcı bir rol oynar. Fakat asıl heyelan kütlesi su ile hamurlaşmış halde değildir. Kuru bir kütle halinde ancak kaymaya elverişli bir zemin üzerinde heyelan kütlesi yer değiştirir. Bu tür heyelanlar yeryüzünde çok sık meydana gelen heyelanlardır. Bunlar arasında büyük ölçüde olanları genellikle bol yağışlı ve dik sahalarda, memleketimizde özellikle Doğu Karadeniz Bölgesinde meydana gelmektedirler. Sürmene ve Trabzon civarındaki heyelanlar bunların başlıcalarıdır. Sera heyelanı, Trabzon şehrinin 10 km. batısında ve Sera köyü civarında 1950 yılında meydana gelmiştir. Bu yüzden büyük heyelanlara bir örnek olarak alman ve bu konuyu en iyi bir şekilde aksettiren bir olaydır. Heyelanın meydana gelmesinden bir hafta önce Sera vadisinin dik yamaçlarında derin yarıklar meydana gelmiş ve topografyada bazı şekil değişiklikleri görülmüştür. Ancak esas heyelan çok kısa bir zaman aralığında meydana gelmiştir. Bu heyelan kütlesi Sera deresini tıkamış ve burada 4 km. uzunluğunda 150 m. genişliğinde ve 50-55 m. derinlikte bir set gölü meydana gelmiştir. Sera heyelanının meydana gelişinde zemine çok miktarda suyun sızmış olması önemli rol oynamıştır.
Göçmeler
Heyelanın bir başka tipini meydana getirirler. Göçmelerde kayan kısımlardan her biri geriye doğru çarpılmış bir şekil gösterirler. Kayan kütlelerin eğimleri değişir ve bunların yüzeyleri kopma yarasının bulunduğu yere doğru yeni bir eğim alır. Yamaçların alt kısımlarının nehir ve dalgalar gibi aşındırma etkenleri tarafından fazlaca oyulması göçme şeklindeki heyelanların başlıca sebepleridir.
Toprak Kaymaları
Bunlar heyelanın bazı bakımlardan göçmelere, bazı bakımlardan ise çamur akıntılarına benzeyen çeşididir. Toprak kaymaları; su ile doyma noktasına ulaşan ve bu suretle kayganlaşan maddelerin özellikle killerin enkaz mantosu altında yer aldığı yamaçlarda meydana gelir. Ancak toprak kaymaları heyelanlara nazaran daha yüzeysel olan kayma hareketleridir. Toprak kaymalarının bir çeşidi olan çamur akıntıları, normal akışa (su akışı) en yakın olan kütle hareketidir. Su ile doymuş hale gelen maddeler nisbeten süratli bir biçimde ve akarsularda olduğu gibi belli bir yatağı takip ederek hareket ederler. Çamur hareketleri kurak ve yarı kurak bölgelerde çok görülürler. Yamaç eğimlerinin fazla olması, ıslanınca kayganlaşan maddeler özellikle killi maddelerin bulunması, sağanak halindeki şiddetli yağışlar ve bitki örtüsünün seyrekliği çamur akıntılarının meydana gelmesine sebep olan şartlardır. Ancak bu kütleler esas olarak çamurdan meydana gelmekle birlikte, bazı hallerde içerisinde birkaç ton ağırlığında kaya parçaları da olabilir.
Yorumlar
Yorum Gönder