Taşların Çözülmesi ve Toprak Oluşumu
Yer kabuğunun ana malzemesi taşlardır. Çeşitli minerallerin bileşiminden oluşan ve genellikle sert olan taşlar, sürekli olarak atmosferle temas halindedir. Bu nedenle başta iklim olayları olmak üzere çeşitli etkenlerin etkisiyle taşların çatlaması, parçalanması ve dağılması olayına taşların çözülmesi denir.
Taşların günlük sıcaklık farkları, donma - çözülme olayları gibi fiziksel yollarla çatlayarak, parçalanması ve dağılması olayıdır. Taşlar en çok sıcaklık farklarına bağlı olarak fiziksel çözülmeye uğrar. Özellikle günlük sıcaklık farkının fazla olduğu çöllerde gündüzleri hızla ısınan taşlar, geceleri de hızla soğur. Bu olayın defalarca devam etmesi sonucunda taşlar zamanla çatlayarak, parçalanır ve dağılır. Bu nedenle çöl bölgeleri kumullar bakımından oldukça zengindir.
Yeryüzünde hem sıcaklığın hem de yağışın fazla olduğu bölgelerde, taşların içindeki suda çözünebilen kireç ve tuz gibi minerallerin sular tarafından taştan ayrıştırılmasıyla gerçekleşen çözünme olayıdır. Bu olayda çözünme sular aracılığıyla gerçekleşirken, sıcaklığın fazla olması da çözünmenin hızlı olmasını sağlar Bu nedenle kimyasal çözünmenin yeryüzünde en hızlı olduğu bölge ekvatoral bölgelerdir.
Bitkilerin taşların çatlakları arasına sokulması ve büyümeleri sırasında bu çatlakları genişletmesiyle taşların parçalanması ve dağılması olayıdır. Fiziksel ve kimyasal ayrışma olaylarına göre bu tür çözülmenin etkisi daha önemsizdir.
Çeşitli mineraller ile hava ve suyla karışık halde bulunan toprak; içinde bulunan canlılar (mikroorganizmalar, böcekler, solucanlar) nedeniyle yer kabuğunu örten canlı bir örtüdür. Toprağın oluşumu bazı etkenlerin etkisi altındadır. Bu etkenler; sıcaklık, yağış, nemlilik, anakayanın yapısı, bitki örtüsü, arazinin eğim durumu ve zamandır.
İklim elemanlarından sıcaklık, yağış ve nemlilikle toprak oluşumu arasında doğrudan bir ilişki vardır. Örneğin sıcaklığın yüksek buna karşılık yağışın ve nemin yetersiz olduğu çöllerde toprak oluşumu yetersizdir. Çünkü fiziksel olarak ayrışan taşlar, suyun yeterli olmaması nedeniyle kimyasal olarak ayrışamamaktadır. Bu durum hava ve su dolaşımı olmayan, çok sert ve kabuksu bir toprak oluşumuna yol açmaktadır. Kimyasal çözünmenin fazla olduğu sıcak ve yağışlı bölgelerde ise daha kalın ve düzenli toprak oluşumları görülür.
Ana kayanın sert ya da yumuşak bir yapıda olması toprak oluşumunun süresini etkiler. Ayrıca ana kayayı oluşturan minerallerin ayrışarak toprağa karışması toprak tipinin belirlenmesinde rol oynar. Örneğin, kireç taşlarının ayrışmasıyla kireçli topraklar oluşur.
Bitkiler kökleriyle taşları çatlatarak toprak oluşumunu kolaylaştırabilir. Ayrıca toprağın üzerinde biriken çürümüş bitki kalıntılarının bileşiminden oluşan ve organik bir örtü olan humus maddesi de toprak verimini artırır. Ancak humus, taşların ayrışmasında bir etken değildir.
Çeşitli etkenlere bağlı olarak oluşmuş düzenli bir toprak profili incelendiğinde toprağın bazı katmanlardan oluştuğu görülür. Bu profilde en üstte yer alan A katı (horizonu); insanların ekim dikim işlerini yaptığı, hava ve su dolaşımının iyi olduğu, bitki örtüsünün bulunduğu, organik maddece zengin bir katmandır. Ortalama kalınlığı yarım metreye yakın olan bu katmanın altında, üstten yıkanarak ayrışan kireç, kil ve tuz gibi minerallerin biriktiği B katı yer alır. Bu katmanın altında ise ana kayanın parçalandığı ve oldukça iri taş parçalarının bulunduğu C katı yer alır. En altta ise D katı (ana kaya) bulunur.
Taşların Çözülme Şekilleri
Fiziksel (Mekanik) Çözülme
Taşların günlük sıcaklık farkları, donma - çözülme olayları gibi fiziksel yollarla çatlayarak, parçalanması ve dağılması olayıdır. Taşlar en çok sıcaklık farklarına bağlı olarak fiziksel çözülmeye uğrar. Özellikle günlük sıcaklık farkının fazla olduğu çöllerde gündüzleri hızla ısınan taşlar, geceleri de hızla soğur. Bu olayın defalarca devam etmesi sonucunda taşlar zamanla çatlayarak, parçalanır ve dağılır. Bu nedenle çöl bölgeleri kumullar bakımından oldukça zengindir.
Kimyasal Çözülme
Yeryüzünde hem sıcaklığın hem de yağışın fazla olduğu bölgelerde, taşların içindeki suda çözünebilen kireç ve tuz gibi minerallerin sular tarafından taştan ayrıştırılmasıyla gerçekleşen çözünme olayıdır. Bu olayda çözünme sular aracılığıyla gerçekleşirken, sıcaklığın fazla olması da çözünmenin hızlı olmasını sağlar Bu nedenle kimyasal çözünmenin yeryüzünde en hızlı olduğu bölge ekvatoral bölgelerdir.
Biyolojik Çözülme
Bitkilerin taşların çatlakları arasına sokulması ve büyümeleri sırasında bu çatlakları genişletmesiyle taşların parçalanması ve dağılması olayıdır. Fiziksel ve kimyasal ayrışma olaylarına göre bu tür çözülmenin etkisi daha önemsizdir.
Toprak Oluşumu
Çeşitli mineraller ile hava ve suyla karışık halde bulunan toprak; içinde bulunan canlılar (mikroorganizmalar, böcekler, solucanlar) nedeniyle yer kabuğunu örten canlı bir örtüdür. Toprağın oluşumu bazı etkenlerin etkisi altındadır. Bu etkenler; sıcaklık, yağış, nemlilik, anakayanın yapısı, bitki örtüsü, arazinin eğim durumu ve zamandır.
İklim elemanlarından sıcaklık, yağış ve nemlilikle toprak oluşumu arasında doğrudan bir ilişki vardır. Örneğin sıcaklığın yüksek buna karşılık yağışın ve nemin yetersiz olduğu çöllerde toprak oluşumu yetersizdir. Çünkü fiziksel olarak ayrışan taşlar, suyun yeterli olmaması nedeniyle kimyasal olarak ayrışamamaktadır. Bu durum hava ve su dolaşımı olmayan, çok sert ve kabuksu bir toprak oluşumuna yol açmaktadır. Kimyasal çözünmenin fazla olduğu sıcak ve yağışlı bölgelerde ise daha kalın ve düzenli toprak oluşumları görülür.
Ana kayanın sert ya da yumuşak bir yapıda olması toprak oluşumunun süresini etkiler. Ayrıca ana kayayı oluşturan minerallerin ayrışarak toprağa karışması toprak tipinin belirlenmesinde rol oynar. Örneğin, kireç taşlarının ayrışmasıyla kireçli topraklar oluşur.
Bitkiler kökleriyle taşları çatlatarak toprak oluşumunu kolaylaştırabilir. Ayrıca toprağın üzerinde biriken çürümüş bitki kalıntılarının bileşiminden oluşan ve organik bir örtü olan humus maddesi de toprak verimini artırır. Ancak humus, taşların ayrışmasında bir etken değildir.
Çeşitli etkenlere bağlı olarak oluşmuş düzenli bir toprak profili incelendiğinde toprağın bazı katmanlardan oluştuğu görülür. Bu profilde en üstte yer alan A katı (horizonu); insanların ekim dikim işlerini yaptığı, hava ve su dolaşımının iyi olduğu, bitki örtüsünün bulunduğu, organik maddece zengin bir katmandır. Ortalama kalınlığı yarım metreye yakın olan bu katmanın altında, üstten yıkanarak ayrışan kireç, kil ve tuz gibi minerallerin biriktiği B katı yer alır. Bu katmanın altında ise ana kayanın parçalandığı ve oldukça iri taş parçalarının bulunduğu C katı yer alır. En altta ise D katı (ana kaya) bulunur.
Yorumlar
Yorum Gönder